У Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі адбыўся «круглы стол», прымеркаваны да значнай для гісторыі і культуры нашай краіны даты — 950-годдзя бібліятэкі полацкага Сафійскага сабора. Падзеі даўно мінуўшага часу выклікаюць шмат пытанняў і тояць у сабе безліч таямніц, але навукоўцы і гісторыкі паспрабавалі глянуць на іх з пункту гледжання гістарычнай логікі, выказаўшы разнастайныя версіі і гіпотэзы, спрабуючы разам знайсці накірунак пошукаў, якія б маглі прывесці да адкрыцця яшчэ адной яскравай старонкі слыннай гісторыі самага старажытнага горада краіны.
Ад Ізяслава-кніжніка…
950 год — не бясспрэчная дата. Вялікі збор кніг у Полацку мог з’явіцца значна раней. Горад, які доўгі час знаходзіўся на скрыжаванні шляхоў і культур, імкліва развіваўся, і кнігі ў гэтым працэсе адыгрывалі не апошнюю ролю.
Паводле гіпотэзы археолагаў і гісторыкаў, якія даследавалі Верхні замак Полацка, цагляны Сафійскі сабор быў пабудаваны за пяць будаўнічых сезонаў у прамежак часу паміж 1044-1066 гадамі. Існаванне сабора ў 1066 годзе абумовіла наяўнасць матэрыяльнай базы для размяшчэння і захоўвання вялікай колькасці кніг. Эканамічная і палітычная моц Полацка не магла не знайсці адлюстравання ў бібліятэцы.
Магчыма, пачатак гэтаму кнігазбору паклаў полацкі князь Усяслаў, вядомы як Чарадзей. Хаця збіраннем рукапісаў і кніг у Полацку займаўся раней, на мяжы X і XI стагоддзяў, сын легендарнай полацкай князёўны Рагнеды князь Ізяслаў, якога сучаснікі невыпадкова называлі «кніжнікам».
Унучка Усяслава Прадслава, якая ўвайшла ў гісторыю як прападобная Еўфрасіння Полацкая, недзе ў першай чвэрці XII стагоддзя правяла ў Сафійскім саборы свае першыя восем год манаскага паслушэнства, перапісваючы і перакладаючы кнігі ў скрыпторыі. І менавіта дзякуючы яе намаганням бібліятэка стала буйным культурным цэнтрам не толькі Полацкага княства, але і ўсіх усходнеславянскіх зямель.
Тут захоўваліся не толькі рукапісныя духоўныя кнігі (знаходжанне літургічнай літаратуры ў саборы цалкам абгрунтавана), але і помнікі старажытна-рускай літаратуры, у іх ліку мог быць і легендарны Полацкі летапіс.
Прадвеснік Нацыянальнай бібліятэкі
Дырэктар Нацыянальнай бібліятэкі Раман Матульскі адзначае: «Калі паглядзець на бібліятэку Сафійскага сабора з сённяшняй вышыні, мы можам і павінны сказаць, што гэта быў прадвеснік Нацыянальнай бібліятэкі. Калі гэта была галоўная бібліятэка для дзяржавы і царквы, яна выконвала функцыі па зборы ўсіх значных кніг, неабходных для жыцця полацкай дзяржавы».
Ён таксама выказаў думку, што фонды старажытнай бібліятэкі фарміраваліся, па-першае, з літаратуры духоўнага зместу, неабходнай для жыцця і дзейнасці царквы. Улічваючы геаграфічнае становішча Полацка і наяўнасць у ім адукаваных людзей, можна здагадвацца, што былі ў бібліятэцы і кнігі свецкія, і нават тыя, якія належылі іншадумцам, што давала істотны штуршок развіццю адукаванасці і навукі. Безумоўна, у кніжны збор Сафійскага сабора маглі ўваходзіць і летапісы, якія тут жа і пісаліся, і літаратура філасофскага зместу.
Справу, пачатую полацкімі князямі Ізяславам, Усяславам і Еўфрасінняй Полацкай, на працягу некалькіх стагоддзяў працягвалі многія асветнікі. Такім чынам, да XVI стагоддзя бібліятэка полацкага Сафійскага сабора стала самай багатай і шырока вядомай на беларускай зямлі. Але пачалася Лівонская вайна…
У полымі вайны
Тое, што высокі статус Полацка абумоўліваў наяўнасць адпаведнага кніжнага збору, сумненняў не выклікае, але што з ім сталася, куды знік найкаштоўнейшы скарб? Наконт гэтага існуе шмат гіпотэз, некаторыя з іх мы прадставім вашай увазе.
…15 лютага 1563 года асаджаны 60-тысячным маскоўскім войскам Полацк капітуляваў пасля двухтыднёвай аблогі. Прайшло больш за шаснаццаць гадоў, і 30 жніўня 1579 года ўжо маскоўскае войска таксама пакінула Полацк пасля амаль трохтыднёвай аблогі
40-тысячным войскам на чале з вялікім князем літоўскім і каралём польскім Стэфанам Баторыям… Верагодна, 1579 год стаў апошнім годам існавання культурнага феномена, вядомага як бібліятэка полацкага Сафійскага сабора, якая лічылася самай старажытнай бібліятэкай Беларусі.
У выніку драматычных падзей гэты ўнікальны культурны аб’ект быў страчаны, як лічаць многія даследчыкі, назаўжды. На жаль, лёс бібліятэкі полацкага Сафійскага сабора, не з’яўляецца чымсьці незвычайным. Рабавалі бібліятэкі або бязлітасна палілі кнігі многія заваёўнікі. Знішчаючы духоўныя і гістарычныя скарбы, яны мелі на мэце знішчыць не проста культурныя каштоўнасці, але і гістарычныя карані, нацыянальную свядомасць.
Куды ж зніклі кніжныя скарбы Сафійскага сабора? Гэтае пытанне навукоўцы задаюць усё часцей. Пэўнага і адназначнага адказу на яго няма. У 1563 годзе Полацк быў абложаны маскоўскім войскам пад кіраўніцтвам цара Івана Грознага. Заваёўнікі разрабавалі горад. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што бібліятэка была вывезена ў Маскву. Існуе таксама меркаванне, што значная частка кніг магла быць спалена.
Загадкавыя лабірынты
Наступная версія — загадкавая, прыгожая і рамантычная. У 1923 годзе Вацлаў Ластоўскі, вядомы беларускі гісторык, філолаг, этнограф, пісьменнік, апублікаваў гістарычную аповесць «Лабірынты». Яе герой даведваецца наступнае: «Кажуць, пад Верхнім замкам ёсць склады з багаццямі вялікімі. Кажуць, у абход абшырнай грабніцы ёсць мураваны праход, крокаў шэсцьдзесят даўжыні, і праз яго ўходзіцца ў сховы са старымі кнігамі… Зложаны кнігі ў каваных серабром скрынях, у сярэдзіне абітых скурай»… Суразмоўцы героя «Лабірынтаў» аднагалосна сцвярджалі, што бібліятэка гэтая (маецца на ўвазе бібліятэка Сафійскага сабора) была падчас Лівонскай вайны добра схавана і сёння яна знаходзіцца недзе ў загадкавых падземных полацкіх лёхах.
Па ўсім свеце
Нарэшце, ёсць яшчэ адна, больш рэалістычная версія аб лёсе бібліятэкі Полацкага Сафійскага сабора. З сабраных даследчыкамі фактаў вынікае, што пасля 1579 года, калі Стэфан Баторый адваяваў Полацк у Івана Грознага, яна была вывезена ў Польшчу. Як пацвердзілі даследванні, кнігі з бібліятэкі Полацкага Сафійскага сабора былі падзелены на часткі. Адна з іх патрапіла ў Кракаў, у каралеўскую бібліятэку, дзе і знаходзілася да XVII стагоддзя. Затым след полацкіх кніг згубіўся. Другая частка захоўваецца цяпер у Варшаве, у Нацыянальнай бібліятэцы Польшчы. У яе фондзе ўдалося выявіць 11 кніг, якія з рознай ступенню верагоднасці належылі Полацкаму сабору. Адна з кніг — у бібліятэцы Львоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Івана Франко.
Такім чынам, пацвярджэнне знаходзіць толькі апошняя версія, згодна з якой сляды бібліятэкі полацкага Сафійскага сабора выяўлены ў Варшаве і Львове. Што, тым не менш, не выключае знаходжання кніг з яе і ў іншых месцах. Нават у легендарных полацкіх падзямеллях.
Чакаем вяртання
Паўстае пытанне: а ці ёсць надзея на тое, што хаця б асобныя рарытэты з унікальнага полацкага кнігазбору вернуцца ў Беларусь? Надзея, безумоўна, ёсць. Так, нядаўна ў Магілёў вярнуўся выкуплены за вялікія грошы арыгінальны Статут Вялікага княства Літоўскага. Крыху раней у Беларусь вярнулася знакамітае «Слуцкае Евангелле». Дарэчы, кнігі і рукапісы з Полацка — далёка не адзіныя культурныя каштоўнасці (у тым ліку кніжныя), што аказаліся за межамі Беларусі. Так, у Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбургу захоўваюцца рукапіснае Полацкае Евангелле ХІІ стагоддзя, 83 выданні Францыска Скарыны, Літоўскі статут і трыбунал 1733 года, Катэхізіс Сымона Буднага, статуты Вялікага княства Літоўскага XVI–XVIII стагоддзяў і яшчэ шмат бясцэннай спадчыны Беларусі.
Хочацца верыць, што з цягам часу, тымі ці іншымі шляхамі, у тым ці іншым выглядзе айчынныя культурныя каштоўнасці (бібліятэчныя, музейныя, архіўныя) вернуцца ў Беларусь і яшчэ не адно стагоддзе будуць служыць на карысць нашага народа.
Дарэчы, некаторыя са старажытных кніг, якія з вялікай верагоднасцю належылі бібліятэцы Сафійскага сабора і захоўваюцца зараз у розных краінах і гарадах, у прыватнасці, у Львове, пашчасціла адлічбаваць, атрымаўшы дакладныя копіі. Верагодна, да Дня беларускага пісьменства з’явіцца магчымасць прадставіць у Сафійскім саборы некаторыя з копій кніжных скарбаў, якія амаль тысячу год таму належылі палачанам. І, хутчэй за ўсё, да 1000-гадовага юбілею самай старажытнай бібліятэкі, мы нарэшце будзем мець вынікі даследванняў, якія прыадчыняць таямнічы лёс страчанага бясцэннага кніжнага скарбу.
Кніга. Бясцэнны скарб, крыніца ведаў і мудрасці, падмурак інтэлекту і духоўнасці. Так было стагоддзі таму, так застаецца сёння. На двары імклівае XXI стагоддзе, час касмічных хуткасцяў і высокіх тэхналогій. Здавалася б, друкаванае слова засталося ў мінулым, але… Першы крок да спасціжэння ведаў, як і стагоддзі таму, дзіця робіць, адкрываючы буквар…
Сучасныя гаджэты трывала ўвайшлі ў наша паўсядзённае жыццё, і гэта, безумоўна, — адметная рыса сённяшняга дня. Але ці параўнаецца чытанне электроннай кнігі з асалодай, якую мы атрымліваем, гартаючы старонкі кнігі папяровай? Ці параўнаецца нататка ў Вікіпедыі з артыкулам акадэмічнага даведніка? Кніга сілкуе душу, дорыць эмоцыі, фарміруе асобу…
Мы набліжаемся да святкавання знакавай даты — 500-годдзя беларускага кнігадрукавання. Гэта стала не проста тэхналагічным прарывам да спасціжэння пісьменства. Гэта стала значнай вяхой у станаўленні самасвядомасці народа, які падарыў свету асобу Францыска Скарыны.
Мы жывем на слыннай зямлі, у гістарычным і духоўным сэрцы краіны. Мы — нашчадкі бясцэннай спадчыны, пакінутай нам славутымі продкамі. Дзе яе вытокі? Што стала перадумовамі для стварэння першай беларускай друкаванай кнігі? Аб гэтым мы паспрабуем паразважаць у публікацыях, першую з якіх друкуем сёння.
